Vreemde ogen
De Tweede Kamer riep deze week op om een buitenlandse commissie onderzoek te laten doen naar de staat van de rechtsstaat en het bestuursrecht in Nederland. Een grote stap, maar geen onlogische: de afgelopen maanden is duidelijk geworden dat die rechtsstaat er niet goed uitziet.
De motie werd ingediend door Pieter Omtzigt, de afgelopen periode terecht geroemd als één van de Kamerleden die bleef doorvragen over wat er allemaal mis was rondom de kinderopvangtoeslag. Die affaire legde bloot dat de Nederlandse overheid in de breedte in de fout was gegaan: de Belastingdienst, het ministerie van Sociale Zaken, het kabinet, de Raad van State en ook de Tweede Kamer zelf. Rechters gingen mee in onjuiste oordelen van die instanties, met als gevolg dat de rechten van ouders niet alleen geschonden werden, maar zij bovendien hun recht niet konden halen om dat te herstellen. Met verwoestte levens als gevolg. Enfin, het is breed in alle media uitgemeten…
De beginselen van de rechtsstaat waren geschonden. Het systeem van checks-and-balances (waarin de gescheiden machten elkaar controleren) functioneerde niet. Binnen Nederland had ‘de overheid’ in verschillende gedaantes gefaald. Het is daarom niet vreemd dat Omtzigt opriep om de Europese Commissie voor Democratie door Recht, ook wel de Commissie van Venetië genoemd, zich over de staat van de Nederlandse rechtsstaat uit te laten spreken. Deze commissie van de Raad van Europa houdt zich bezig met het bevorderen van het constitutioneel recht en de democratische orde in Europa. Spannend is echter dat de Commissie van Venetië ooit in het leven geroepen was om Oost-Europese staten te helpen bij de overgang naar een democratisch systeem. NRC schreef daags voor de bespreking van de motie dat juristen de stap vreemd vinden. De Commissie van Venetië zou vooral bestaan om landen die niet in orde waren de maat te nemen, niet een land als Nederland. Als Nederland advies over zichzelf vraagt zou dat duiden op een brevet van onvermogen: een volwassen democratische rechtsstaat zou toch haar eigen zaakjes op orde moeten kunnen krijgen.
Het idee dat je als individueel land het zelf wel af kan is bedenkelijk. We leven in een tijd waarin de wereld gevoelsmatig steeds kleiner wordt. Dankzij internet vinden collega’s, vrienden en hobby-delers van over de hele wereld elkaar in online communities. Individuele landen hebben niet meer de mogelijkheid om de buitenwereld buiten de deur te houden. Gigantische technologiebedrijven worden machtiger en machtiger. Dankzij data hebben ze kennis over nagenoeg alle wereldbewoners en door enorme lobbykracht beïnvloeden ze wet- en regelgeving. De hele wereld wordt één grote markt voor goederen, diensten en arbeid.
Terwijl die internationaal opererende bedrijven steeds groter worden, blijven nationale overheden even groot. Het verschil maakt dat nationale overheden steeds minder een gelijkwaardige gesprekspartner zijn voor reuzen als Alibaba, Alphabet, Amazon, Facebook en Tencent. De twee grootste landen ter wereld, China en India, hebben samen 2,7 miljard mensen. Net zoveel als het aantal gebruikers van Facebook – en dan hebben we het niet eens over Facebook’s platformen Instagram, Whatsapp en Facebook Messenger, met elk één tot twee miljard gebruikers. De hard groeiende omzet van grote bedrijven als Amazon, Alphabet en Apple is nu nog te vergelijken met het BNP van kleinere rijke landen als Finland en Denemarken, maar zal weldra het gros van de G20 hebben ingehaald.
Willen nationale overheden een stevige gesprekspartner zijn voor de technologiereuzen, dan zullen ze de neiging om hun eigen boontjes te doppen, moeten onderdrukken. Alleen door samen te werken met (veel en grote) andere landen kan je op een betekenisvolle manier dé grote vragen van deze tijd te lijf. Het is een kerntaak van de overheid om haar burgers te beschermen. Het aantal onderwerpen groeit waarop dat, als nationale overheid, nagenoeg onmogelijk is. Denk aan kinderporno, cybercriminaliteit en het werven van strijders voor terroristische groeperingen. Maar ook het nemen van maatregelen om de macht van de technologiegiganten te beteugelen, zoals landen als China en de Verenigde Staten aarzelend proberen.
Het is daarom goed nieuws als Nederland advies over onze rechtsstaat vraagt aan een buitenlandse commissie. We moeten durven om met de billen bloot te gaan en we moeten durven om onszelf te laten vergelijken. Zo wordt wederzijds begrip vergroot en dat vergemakkelijkt de samenwerking met andere landen.
In dat licht verdient een rapport van de Algemene Rekenkamer dat deze week verscheen meer aandacht dan het heeft gekregen – niet in de laatste plaats natuurlijk doordat de grote hoeveelheid nieuws over gewelddadige avondklokschenders en exotische virusvarianten. De Rekenkamer is een belangrijk controlerend orgaan binnen het systeem van checks-and-balances in de democratische rechtsstaat Nederland. Haar principieel onafhankelijke positie maakt dat het geen Raad van Toezicht of vergelijkbaar orgaan heeft om verantwoording aan af te leggen. Om zichzelf toch de maat te laten nemen heeft het orgaan een drietal buitenlandse Rekenkamers gevraagd om een peer review van haar functioneren te doen. Er zijn verschillende aanbevelingen voor verbeteringen gedaan. Een aantal daarvan heeft ze direct betrokken in de nieuwe strategie voor de komende jaren, waarin ze onder meer aandacht zal hebben voor de ontwikkeling van en controle op (zelflerende) algoritmes binnen de overheid.
De kritiek dat je als volwassen democratische rechtsstaat zelf je zaakjes op orde moet kunnen krijgen is ongepast. Het laten meekijken is juist een teken van rechtsstatelijke volwassenheid! Andere overheidsorganisaties zouden een voorbeeld moeten nemen aan deze manier van jezelf de maat laten nemen. Vreemde ogen zijn weliswaar spannend (omdat ze zo dwingend kunnen kijken), maar ze kijken vaak wel op een manier die helpt om zelf scherper te zien. Het zal onze overheden kunnen helpen om slimmer, beter, dienstbaar en toekomstgericht te functioneren, maar bovenal: het zal het systeem van checks-and-balances versterken. Precies de bescherming die de democratische rechtsstaat nodig heeft, nu die zo onder druk staat!